چگونگی بسط و گسترش ملودی مدل در ردیف میرزا عبدالله

فرهنگ ایرانی و جلوه های آن به صورت زبان، آداب و رسوم، شعر، موسیقی و دیگر هنرها دارای خصوصیات ویژه ای است که این خصوصیات در تمام جلوه های آن مشترک است و تنها شکل و جنس عرضه آن درهر نوع از جلوه ای، متفاوت است. برای شناخت این خصویات در یکی از این جلوه ها، گاه باید خصوصیات جلوه های دیگر این فرهنگ را بررسی نمود. زیرا این ویژگیها در بعضی از جلوه ها قابل درک تر هستند و در بعضی دیگر، پیچیده به نظر می آیند. موسیقی و شعر ایرانی، به عنوان دو جلوه از فرهنگ ایرانی، از بنیاد با هم نقاط اشتراکی دارند. چنانکه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در این باره می نویسد: شعر و موسیقی جهات اشتراکی نیز دارند زیرا هر دو به منظور ایجاد حالتی به کار می روند نه به خاطر اثبات امری یا تصویر منظری خارجی با قطع نظر از تأثیری که ممکن است وصف منظره در بیننده پدید آورد. مایه کار نیز در هر دو صوت است. یکی صوتهای موسیقی که به حسب نسبت زیر و بمی نغمه را و به حسب وقوع در زمان های متساوی ضرب وزن را ایجاد می کند جای دیگر صوتهای ملفوظ که ترتیب آنها به حسب دلالت، صوتهای گوناگون به ذهن القا می کند و تنظیم آن صوتها به حسب آهنگ و وزن نشاط و شوقی در شنونده بر می انگیزد که صورتهای ذهنی را جان و جنبشی می بخشد و از آن حالتی در نفس پدید می آورد. از این رو در فصل اول این پژ وهش، موضوع «چگونگی بسط و گسترش ملودی مدل در ردیف میرزا عبدالله» در مقایسه با شعر فارسی مورد بررسی قرار می گیرد. و نشان داده می شود که چطور موسیقی ردیف از خصوصیاتی مثل وزن، قافیه، نظم و نثر و قالب و ... که در شعر به وضوح دیده می شود، بهره مند است و از این خصوصیات در بسط و گسترش موسیقی استفاده می کند. و در فصل دوم به بررسی ضوابطی که برای بسط یک واژه، انگاره و یا یک عبارت موسیقی در ردیف به کار رفته است، می پردازیم. آنچه امروزه موسیقی دستگاهی نامیده می شود، در اصل دنباله های موسیقی دوره مغول و پیش از آن یعنی موسیقی پردگانی خراسانی است که از خراسان به غرب ایران انتقال یافته است. یعنی این که صورت بندی پردگانی، پیگیرانه راه خود را به سوی صورت بندی دستگاهی طی کرده است. از آنجا که ردیف به صورت شفاهی انتقال پیدا کرده و امروزه روایتهای مختلفی از آن وجود دارد، لذا در این پژوهش، ردیف میرزا عبدالله که یکی از معتبرترین روایتها از ردیف می باشد و توسط استاد ارجمند داریوش طلایی به روش آموزشی و تحلیلی نگارش یافته است، به عنوان مرجع استفاده شده و موضوع این پژوهش، در این مرجع بررسی می شود. در پایان ذکر چند نکته ضروری است: الف- دکتر محمد تقی مسعودیه در تعریف ملودی مدل نوشته اند: در چندین سبک موسیقی از جمله موسیقی سنتی کشورهای خاورمیانه اسلامی، در قالب یک قطعه تعدادزیادی قسمتهای مشابه ملودی وجود دارد. هیچ یک از این قسمت های مشابه که در اصل گونه هایی (واریانت هایی) را نسبت به هم تشکیل می دهند، نمی توانند به عنوان موتیف یا هسته مرکزی ملودی برداشت گردند. به عکس کلیه گونه ها از یک ملودی نمونه (مدل) ذهنی سرچشمه می گیرند. این نمونه ذهنی که خط مشی تغییرات عینی ملودی را تشکیل می دهد، ملودی مدل یا مدل نام دارد. بنابراین ملودی مدل عبارت است از نمونه ای انتزاعی که در بدو امر فقط در ذهن اجرا کننده وجود دارد. همین که این نمونه ملودی انتزاعی اجرا گردید، تغییر می یابد. بنابراین در موسیقی ردیف، ملودی به معنی موسیقی غربی آن وجود ندارد و از نقش مایه ها و یا انگاره هایی که به هم وصل می شوند، عبارات موسیقی شکل می گیرند که این انگاره ها یا همان ملودی مدل ها در ذهن شکل می گیرند و در هر اجرا تغییر می کنند. از جمع چند انگاره (ملودی مدل) عبارات یا گردش نغمات بوجود می آیند. بنابراین چگونگی بسط و گسترش ملودی مدل ، همان چگونگی گردش نغمات می باشد. ب- از آنجا که موضوع بسط و گسترش در ردیف از لحاظ ریتم، ملودی، فواصل و دانگها (مدها) ، تزئینات و غیره قابل بررسی است، در این پژوهش فقط موضوع بسط و گسترش ملودی مورد نظر بوده است. ج- در فصل اول و در مقایسه موسیقی ردیف با شعر فارسی، چون در بعضی موارد مقدار یک نمونه شامل چند صفحه بود و برای اینکه ارتباط مطالب، از بین نرود، نمونه های موسیقی (آوانویسی) را در قسمتی جداگانه ارائه کرده ام و در فصل دوم که نمونه ها کوتاه می باشند. آنها را در جایی که لازم بوده آورده ام. به منظور دسترسی سریع خواننده به نمونه ها، شماره نمونه ها را در فهرست مطالب نیز ارائه کرده ام. د- از آنجا که در موسیقی ردیف هر ویژگی که در جزء آن وجود دارد را می توان به کل آن تعمیم داد و به منظور جلوگیری از حجیم شدن مطلب، موضوع این پژوهش را در دستگاه شور و آوازهای آن بررسی کرده ام. نگارنده چنین تصوری ندارد که آنچه در این پژوهش آورده است، تمام آن چیزی است که در بسط و گسترش ملودی مدل ردیف، موثر است. بلکه کوشیده است در حد وسع و دانش خود، این ویژگیها را نشان دهد. و قطعاً با مطالعه بیشتر می توان شناخت بیشتری در این زمینه کسب کرد.